U progu 1919 r. jednym z największych problemów odrodzonej Polski był brak uznania jej rządu na arenie międzynarodowej. Państwa alianckie za jedynego reprezentanta polskich interesów uważały Komitet Narodowy Polski w Paryżu. Rząd Jędrzeja Moraczewskiego oraz przywództwo Józefa Piłsudskiego postrzegano jako proniemieckie.

Przedłużanie się tego stanu było ogromnym zagrożeniem dla polskich interesów na zbliżającej się konferencji pokojowej w Paryżu. Najwyższą stawką było uznanie przynależności Wielkopolski, Pomorza i Górnego Śląska do odrodzonej Polski. Dla obu stron sporu politycznego – lewicy oraz narodowej demokracji – stopniowo stawało się jasne, że konieczne jest zawarcie porozumienia zmierzającego do powołania ponadpartyjnej rady ministrów.

2 stycznia 1919 r. z ogarniętej powstaniem Wielkopolski przybył do Warszawy Ignacy Jan Paderewski. „Przyjechał Paderewski i witany był jak panujący Narodu. Czegoś podobnego w życiu nie widziałam. Te nieprzebrane tłumy, idące z szumem morza, z nie milknącym na chwilę krzykiem entuzjazmu, z tym morzem ogni nad głowami, jakby z zapalonymi Świętego Ducha znamionami, czarowne były i mocne” – pisała Maria Dąbrowska. Z powozu, którym Paderewski jechał z Dworca Wiedeńskiego do hotelu Bristol, wyprzężono konie i ciągnięto go aż na Krakowskie Przedmieście.

„Nie przyszedłem po dostojeństwa, sławę, zaszczyty, lecz aby służyć, ale nie jakiemuś stronnictwu. Szanuję wszystkie stronnictwa, lecz nie będę należał do żadnego. Stronnictwo powinno być jedno: Polska, i temu jednemu służyć będę do śmierci” – powiedział Paderewski w pierwszym przemówieniu do mieszkańców miasta. W ciągu kolejnych kilkudziesięciu godzin w Bristolu odwiedziło go wielu przedstawicieli partii prawicowych i centrowych. Był namawiany do objęcia funkcji premiera. Do tego niezbędne było jednak porozumienie z Piłsudskim.

Po południu 4 stycznia Paderewski przybył do Belwederu. W trakcie spotkania przyszły premier przekonywał naczelnika do powołania rządu narodowego. Rozmowy nie przyniosły żadnych rezultatów. Otoczenie Paderewskiego wyczuło, że tego dnia wybitny pianista ostatecznie zrezygnował z propagowanej przez endecję koncepcji powołania Rady Naczelnej Narodu Polskiego, która miała spełniać funkcje tymczasowego parlamentu. Tego samego dnia wyjechał do Krakowa. W nocy doszło do nieudolnej próby endeckiego zamachu stanu. Prawdopodobnie Paderewski wiedział o planach Mariana Januszajtisa i innych oficerów. Wyjazd można uznać za świadectwo braku poparcia dla takich działań.

7 stycznia, tuż po powrocie Paderewskiego z Krakowa, do Bristolu przybył Józef Piłsudski. Zaproponował Paderewskiemu objęcie funkcji szefa rządu. Ten przyjął stanowisko. Relację z rozmowy zapisał polityk endecji Stanisław Grabski: „Piłsudski okazał w rozmowie z nim tyle serdeczności i wyższego ponad partyjne niechęci patriotyzmu, że słowo jego zupełnie mu wystarczy”. Niemal w tym samym czasie w rozmowie z politykami lewicy, niechętnymi Paderewskiemu, wyjaśnił swoje motywacje przyświecające nominacji na premiera: „Wszystkie moje wysiłki muszą iść w kierunku armii. O to się staram. Chodzi o Hallera, o Żeligowskiego. […] Liczę serio na Paderewskiego, jest zgodny ze mną prawie we wszystkich punktach, jest nawet bardziej zaciekłym ode mnie federalistą i on będzie Dmowskiego moderował. Paderewski kłania się na wszystkie strony, a niech się kłania, byle mnie przyniósł co potrzeba”. W negocjacjach Tymczasowy Naczelnik Państwa kierował się więc trzema zasadniczymi czynnikami: polskimi interesami na konferencji pokojowej, zapewnieniem transportu Błękitnej Armii do Polski i realizacją koncepcji federacyjnej.

Dwa dni po rozmowie z Piłsudskim nominowany na premiera spotkał się z politykami socjalistycznymi. Argumenty Paderewskiego były zbliżone do tych, którymi posługiwał się Piłsudski. „W razie gdyby Polska nie zdobyła się na konsolidację narodową, koalicja może odmówić nam pomocy żywnościowej ekonomicznej”. Mimo to PPS odmówiła wsparcia rządu.

Powołanie nowego gabinetu wzbudzało wielkie zainteresowanie wśród kochającej Paderewskiego polskiej emigracji w Stanach Zjednoczonych. Do Warszawy napływały środki zebrane przez amerykańską Polonię oraz skierowane do Piłsudskiego zapewnienia o napłynięciu do Gdańska pomocy organizowanej przez Kongres USA. Dowodem uznania dla wysiłków Paderewskiego było również nadanie mu 9 stycznia 1919 r. tytułu honorowego obywatela polskiej stolicy.

Postawa lewicy sprawiła, że rząd nie był zgodnym z zamierzeniami Paderewskiego szerokim gabinetem koalicyjnym, nie zasiedli w nim też liderzy największych formacji politycznych. Wyjątkiem był Stanisław Wojciechowski, który objął stanowisko wicepremiera. Wśród szerzej znanych postaci gabinetu był również słynny poeta młodopolski i krytyk literacki Zenon Przesmycki, który stanął na czele resortu kultury. Dużym autorytetem cieszył się także endecki polityk z Wielkopolski Władysław Seyda, który w sierpniu 1919 r. objął tekę ministra byłej Dzielnicy Pruskiej. Ministrem spraw zewnętrznych (zagranicznych) został sam Paderewski. Skupienie w tych samych rękach władzy premiera i sternika polityki zagranicznej wzmacniało polską pozycję na rozpoczynającej się konferencji pokojowej.

16 stycznia 1919 r. premier i jego ministrowie przyjęli nominacje z rąk Tymczasowego Naczelnika Państwa. Następnego dnia narodowa demokracja przyjęła entuzjastyczną deklarację skierowaną do swoich zwolenników: „Mamy obecnie rząd polski, który musi być otoczony zaufaniem całego narodu i wszystkich jego warstw. Na czele jego stoi Ignacy Paderewski. Pierwszy Obywatel Polski, człowiek niezmiernych zasług i wielkiego imienia w całym świecie”. W rzeczywistości nastroje wśród sympatyków prawicy nie były tak optymistyczne. Paderewskiego oskarżano o nadmierną ustępliwość wobec żądań Piłsudskiego.

Co ciekawe, w inauguracyjnym przemówieniu na pierwszym posiedzeniu rządu Paderewski mówił głównie o sprawach wewnętrznych, a nie pozycji Polski na arenie międzynarodowej. „Obok różnych spraw bieżących, akcji ratunkowej na wszystkich polach życia publicznego i walki z anarchią stoi przed rządem zadanie przygotowania na Sejm całego szeregu projektów prawnych, w szczególności projektu konstytucji”.

Jednak już 23 stycznia rząd musiał się zmierzyć z dramatyczną sytuacją na Śląsku Cieszyńskim zaatakowanym przez wojska czechosłowackie. Premier zareagował protestem złożonym na ręce przedstawicieli mocarstw alianckich. Wysiłki paryskiego Komitetu Narodowego Polskiego doprowadziły 3 lutego do zawarcia umowy o tymczasowym statusie ziemi cieszyńskiej. Gwarantami tych ustaleń były zwycięskie mocarstwa.

W exposé wygłoszonym 20 lutego na posiedzeniu Sejmu Ustawodawczego Paderewski ostrzegał przed innymi zagrożeniami czyhającymi na Polskę. Niemiecki republikanizm uznał za „obłudę”. „Od północno-wschodu, powtarzam, płynie ku nam krwawa fala rosyjskiego bolszewizmu” – dodawał. Dużym sukcesem polskiej dyplomacji w pierwszych tygodniach pracy nowego rządu było amerykańskie oświadczenie o skierowaniu do Polski pomocy z zarządzanej przez Herberta Hoovera American Relief Administration. Wciąż jednak niewiele wskazywało na szybki przyjazd Błękitnej Armii.

Od kwietnia 1919 r. Paderewski spędzał większość czasu w Paryżu jaki minister spraw zewnętrznych oraz główny przedstawiciel RP na konferencję pokojową. 19 kwietnia depeszował do Piłsudskiego w sprawie planowanej wyprawy na Wilno. „O wiadomym zamiarze mogę dziś stanowczo: Szczęść Boże”. W maju 1919 r. poparł pomysł zorganizowania plebiscytu mającego zdecydować o przynależności państwowej ziem białoruskich i Wileńszczyzny. Stanowisko Paderewskiego sprowokowało endecję do krytyki rządu. Ponownie oskarżano go o uleganie Piłsudskiemu.

W Paryżu Paderewski przeżył rozczarowanie stanowiskiem mocarstw zachodnich. Zarówno prezydent Thomas Woodrow Wilson, jak i premier David Lloyd George sceptycznie postrzegali dążenia Polski do przejęcia Gdańska i Górnego Śląska. Wyrażano powątpiewania w profesjonalizm negocjacji prowadzonych przez „pianistę i kompozytora”. Podobne przekonanie wyrażał w prywatnych rozmowach Roman Dmowski, ale nigdy nie zdecydował się na publiczną krytykę szefa rządu. Lider endecji był również zaniepokojony wpływem żony premiera, Heleny, na zachowania i postawę męża. „On jest człowiek niepospolity, ma duże braki, ale i olbrzymie zalety – ona zaś, swą wulgarnością, śmiesznymi ambicjami i mściwością w stosunku do ludzi, którzy nie skaczą przed nią na dwóch łapkach, psuje wszystko” – pisał Dmowski w liście do Stanisława Grabskiego. Opinie o wtrącaniu się Heleny Paderewskiej w sprawy publiczne formułowali też inni politycy, włącznie z Piłsudskim.

28 czerwca 1919 r. Paderewski złożył podpis pod traktatem wersalskim. Większość jego zapisów została przyjęta z zadowoleniem przez wszystkie środowiska polityczne. Dyskusje wzbudzały fragmenty dotyczące kwestii żeglugi na Wiśle oraz traktatu mniejszościowego, który miał gwarantować prawa mniejszości narodowych.

Z niezrozumieniem zaś przyjęto sejmowe wystąpienie Paderewskiego po powrocie z Paryża. „Niechaj mi wolno będzie rozpocząć to sprawozdanie od radosnego okrzyku: Ojczyzna nasza wolna nareszcie! Traktat pokojowy, podpisany przez Niemców, uznał niepodległość Polski, główne sprzymierzone i stowarzyszone mocarstwa stwierdziły ją uroczyście” – podkreślił Paderewski 30 lipca 1919 r. W powszechnej opinii bowiem Polska była niepodległa od listopada 1918 r., a traktat pokojowy zapewniał jedynie rozwiązanie kwestii granicy zachodniej i północnej oraz tymczasowe uregulowanie statusu Galicji Wschodniej.

Gabinet odniósł także wiele sukcesów w sprawach wewnętrznych. Z powodzeniem udało się przeprowadzić wybory parlamentarne z 26 stycznia 1919 r., a następnie bardzo sprawnie uchwalić Małą Konstytucję. Jej zanotowane na połowie kartki papieru zapisy, traktowane wówczas jako tymczasowe, osłabiały pozycję rządów. Stworzony na jej podstawie system parlamentarno-komitetowy podnosił Sejm Ustawodawczy do rangi nadrzędnego organu władzy państwowej. Trwały też prace nad umiarkowaną reformą rolną. Wielką zasługą było także zintegrowanie Wielkopolski z pozostałą częścią odrodzonego państwa. 1 września zostały powołane dwa nowe województwa – pomorskie i poznańskie.

Rząd Paderewskiego egzekwował również tworzenie powszechnego i bezpłatnego systemu edukacji dla wszystkich dzieci w wieku od siedmiu do czternastu lat. Z kolei dla zapobiegnięcia klęsce głodu i epidemiom wielkie znaczenie miały wynegocjowane dostawy żywności, lekarstw, lokomotyw, węgla i innych surowców. Dzięki powołaniu Policji Państwowej udało się zaś ograniczyć panujący w wielu częściach kraju bandytyzm.

Wreszcie w kwietniu 1919 r. do kraju przyjechali żołnierze doskonale wyszkolonej i wyekwipowanej Armii Hallera. W tym samym miesiącu posłowie Francji i USA złożyli Naczelnikowi Państwa listy uwierzytelniające. Niestety niemal żadnych rezultatów nie przyniosły wysiłki zmierzające do reformy walutowej i skarbowej.

Latem 1919 r. Paderewski podjął kolejne wysiłki na rzecz rozszerzenia politycznego zaplecza rządu. Jednocześnie endecja optowała za rekonstrukcją gabinetu. Celem było dążenie do zdominowania jego składu przez prawicę. W kręgach endeckich mówiono nawet, że Paderewski jest wrogi endecji i stał się człowiekiem Piłsudskiego. Rzeczywiście Naczelnik Państwa w listach do premiera solidaryzował się z nim w obliczu ataków prowadzonych przez endecję. „Tak ja przedtem atakowano przede wszystkim mnie, szczędząc Pana, tak teraz, gdy się tamten atak nie udał, idzie atak na Pana z oszczędzeniem mojej osoby. Wywrócenie obu wydaje się tym Panom prawdopodobnie zbyt trudnym zadaniem, starają się więc obalić choć jednego, by w jego miejsce wystawić kogokolwiek ze swych autorytetów” – podkreślał Piłsudski. Naczelnik dostrzegał, że Paderewski, podobnie jak on, jest zwolennikiem idei federacyjnej. Premier ubierał ją w retoryczne określenie „Stany Zjednoczone Polski”.

Obu polityków dzielił jednak pogląd na wsparcie Zachodu w wojnie z bolszewikami. Dla Paderewskiego nie była ona możliwa bez politycznego i wojskowego wsparcia. Piłsudski zaś uważał, że jest w stanie stworzyć federację wyłącznie dzięki siłom Polski i przyjaznej Ukraińskiej Republiki Ludowej. Te różnice zadecydowały o ochłodzeniu relacji przywódców.

Paderewskiego oskarżano również o zaniechania w polityce skarbowej, szczególnie zbyt chętne przyjmowanie pożyczek od państw zachodnich. Niezadowolenie wzbudzała też obecność amerykańskich doradców. Rosnąca wzajemna niechęć endeków i Paderewskiego sprawiła, że na prawicy pojawiły się głosy, iż premier stanie się wkrótce „człowiekiem Piłsudskiego”. Tym samym losy Paderewskiego na stanowisku premiera były przesądzone. Próbował on jeszcze ratować gabinet, wygłaszając 12 listopada 1919 r. przemówienie na forum Sejmu. Zapowiedział dążenie do pokojowego uregulowania stosunków z wszystkimi sąsiadami oraz przeprowadzenie reformy rolnej. Także w listopadzie PSL-Piast odmówiło wejścia w skład rządu.

4 grudnia Paderewski podał gabinet do dymisji. Dwa dni później Piłsudski zaproponował mu utworzenie nowego, ale po kilku dniach nieskutecznych rozmów koalicyjnych pomysł ten zakończył się fiaskiem. Tuż po jego dymisji w Warszawie zaczęły krążyć plotki na temat zaciągniętych przez Paderewskiego długów, które przeznaczył na potrzeby państwa; miały one sięgać sumy 6 mln dolarów. Jego intensywną działalność koncertową w kolejnych latach tłumaczono koniecznością spłaty tej ogromnej kwoty.

Mimo to niemal nikt z polityków nie żałował dymisji Paderewskiego i jego odejścia z polskiej sceny politycznej. Taka postawa stanowiła jaskrawy kontrast wobec tłumów witających pianistę na ulicach Warszawy zaledwie jedenaście miesięcy wcześniej.

W styczniu 1920 r. Paderewski wyjechał do Szwajcarii. Do 1921 r. był delegatem przy Radzie Ambasadorów i delegatem do Ligi Narodów.

Zmarł w Nowym Jorku 29 czerwca 1941 roku.

Michał Szukała (PAP)/AB